Bebeklik döneminde haliyle ölüm kavramı gelişmemiştir. Bu dönemde, bakım verenin yokluğu ciddi bir sorundur ve bebek bakım verenin yokluğuna tepki verir. Kaybettiği bakım verenini arama davranışı, ağlama, diğer kişiler tarafından rahatlatılmayı reddetme, kayıtsızlık, yeme ve uyku sorunları şeklinde görülebilir. En travmatik kayıp; bebeklik döneminde olandır.

Erken Çocukluk Dönemi; çocuğun neden sonuç ilişkisi kuramadığı genelleme yeteneğinin olmadığı dönemdir ve daha çok benmerkezcidirler. Hep kendi dedikleri olsun isterler. 5 yaş öncesi çocukların ölüm kavramını anlaması zordur. Çocuklar ölümün kalıcı olduğunu anlayamazlar. Ölen ebeveynin ya da ölen kişinin geri döneceğini düşünürler. Sanki bir yere kadar gitti de geri gelecek gibi… Bu nedenle ne zaman döneceğini sorarlar ve dönmeyeceğine de bir türlü inanmak istemezler. Hayatta kalan ebeveynin (özellikle ebeveyn ölümlerinde ) gittiği zaman geri dönmeyeceğini düşünerek ondan ayrılmak istemezler. Özellikle bu yaşta, ölen kişi için ''toprağın altıda'' gibi yapılan bir açıklama çocuğun kaygısını arttırır. Birinin ölümünden kendini sorumlu hissedebilir. Örneğin; “annesi, o kötü bir çocuk olduğu için ölmüştür” diye düşünerek kendini suçlayabilir ya da " ben şunu yaptım diye gitti", "benim yüzümden oldu" diye düşünebilir. Eğer 0-5 yaş arasındaki çocuk, ölen kişiye ölmeden önce kızmışsa, onun yok olmasını dilemişse, ölümün onun bu düşüncesi sonucuyla kendisinin ölüme neden olduğuna inanabilir. “Orada ne yiyecek? Üşüyor mudur? Bizi özlemiyor mu? Neden gelmiyor? “ gibi sorular sorabilirler.

Geri dönülmezlik, işlevsellik, evrensellik

Okul çağı dönemi; ölen kişinin artık geri gelmeyeceğini anlamaya başlıyorlar ancak ölümün tam kavranması 10 yaşı buluyor. Ölüm ve sonrası ile ilgili merak etmeye başlıyorlar. Bu gelişimsel dönemde ölümün "geri dönülmezlik" (ölen kişinin hayata dönemeyeceğine, ölümün geçici olmadığına ve ölenin yokluğunu ifade etme), “işlevsellik" (canlıları hayatta tutan işlevlerin artık görevini yerine getirmediği durum) ve “evrensellik " (ölümün hayatta olan her canlının başına gelebileceği durumu) gibi üç öğesini kavrayabilirler.

Ergenlik döneminde; ölüm kavramı artık geri dönüşümsüz bir süreç olarak algılanır. Ölen kişinin sonrasında artan sorumluluklar karşısında erişkin gibi davranmak zorunda kalma ve rol değişimi olabilir. Ergenler ölüme hiç tepki vermeyecekleri gibi öfke, kızgınlık, içe kapanma, yalnız kalıp ağlama, ölen ebeveyne ait eşyaları kullanma, onun gibi davranmaya çalışma görülebilir.

Bir sonraki yazımda ''çocuklar cenaze törenine katılmalı mı katılmamalı mı?'' konusu hakkında yazacağım.