Kazara İlerleyen Bilim: Phineas Gage ve Trajedisi

Olay 13 Eylül 1848 tarihinde, Amerika'nın kuzey doğusunda yer alan Vermont eyaletinde küçük bir köyde meydana geldi. Phineas Gage tren yolunda ustabaşı olarak çalışıyordu. Yolu kapatan bir kayayı havaya uçurmak için çalışmaya başladı. Phineas Gage kayanın içinde dar ve derin bir delik buldu. İçini barut ile doldurdu. Barutun üzerini kumla kapatmadan barutu sıkıştırmak için demir bir çubuğu hızla barutun içine soktu. Demir çubuğun baruta sürtünmesiyle kıvılcım meydana geldi. 1 metre uzunluğunda, 3 cm kalınlığında ve 6 kilogram ağırlığında olan demir çubuk delikten fırlayıp Phineas Gage'in kafatasını delip geçti. Elli metre ileriye düştü. Bu kazayı unutulmaz kılan, nörobilim ve psikoloji üzerinde bıraktığı muazzam etkileri.

Ön lobun yokluğunda yaşamak

Beynin ön kısmında bulunan frontal lob büyük hasar aldı. Yani beynimizin dikkat etme, karar verme, mantık yürütme, planları gerçekleştirmeden sorumlu bölgesi. Bunun yanında frontal lobun sağlıklı olması demek sağlıklı bir kişiliği idame ettirmek demek. Phineas Gage beyni 1 metrelik demir çubuk ile tahrip olduktan sonra bir süre baygın yattı. Kendine gelince bir at arabasına kadar kalkıp yürüdü ve doktora kendisi gitti. O akşam Gage'i muayene eden Dr. Edwards Williams böyle bir kazadan kurtulan bir hastanın hala konuşuyor olmasına mucize gözüyle bakar. Fakat Gage sedece konuşmakla kalmaz iş arkadaşlarının ismini söyler. Hatta bir kaç gün içinde tekrar işe döneceğini bile iddia eder.

Nörobilimin henüz keşfedilmediği yıllarda Gage'in tedavisiyle Dr. John Martyn Harlow ilgilenir. Ancak ilgilendiği sadece tedavisi değil, meydana gelen zihinsel değişikliklerinin gözlem ve açıklamalarını da Dr. Harlow yapar. Kazanın olduğu 13 Eylülden on gün sonra bir enfeksiyon gelişir. Gage 23 Eylül'den 3 Ekim'e kadar yarı komada kalır. 7 Ekim'de yataktan kalkar. Ardından 11 Ekim'de zihinsel aktiviteleri normale dönüş işaretleri verir. Kazadan bu yana geçen zamanı hatırlar. Bir ay içinde evine gidecek kadar iyileşir ve ailesinin yanına döner. Sadece bir gözünde görme kaybı ve yüzünde bariz bir yara izi vardır. Fakat artık bambaşka bir insan olmuştur.

Yaralanmanın öngörülemeyen sonuçları

Vakayı duyan doktorlar Harvard Tıp Fakültesinde uzun süren tartışmalar yürütür. Çünkü beyindeki bölgelerin loklizasyonunun belirli fonksiyonlarla ilişkili olduğunun ilk işaretlerini bu vaka ile görürler. Örneğin beynin ön tarafının kişilik ile alakalı olduğunu daha önce düşünmemişlerdir.

Dr. John Martyn Harlow, sol gözünü kaybeden Phineas Gage’in kaza sonrası bambaşka bir insana dönüştüğünü raporlarına ekler. Yakınları Gage'in öfke nöbetleri geçirdiğini, insanlara saygısızca davranıp küfür ettiğini, söylerler. Çevresi tarafından sevilen dost canlısı biriyken agresif sözünü tutmayan birine dönmüştür. Duygusal patlamalar ve kararsızlıklar yaşamaktadır.

Kazadan sonra eski işine devam edemeyen Gage, ardından gelen yedi yılda Şili'de posta arabası sürer. New England ve Avrupa'yı dolaşır. Epileptik ataklar başlayınca annesinin yanına San Francisco'ya taşınır. Kazadan tam 12 yıl sonra şiddetli bir epilepsi nöbeti sonrasında hayata veda eder. Kardeşi, Gage'in kafatasını ve demir çubuğu Harward Üniversitesi Tıp Fakültesine bağışladı. Bugün hala müzede sergilenmektedir.

Kazanın varsayılan etkileri aslında ne kadardı?

Bunu öğrenebilmek için 1994 ve 2004 yıllarında yeniden araştırmalar yapıldı. California Üniversitesinden Dr. John Van Horn ve ekibi yaralanmanın tam tespiti için ileri seviye beyin görüntüleme tekniklerini kullandılar. Raporları tekrar gözden geçirdiler. Tüm olasılıkları değerlendirip elde edilen bilgiler ışığında yeniden bir beyin modeli ve demir çubuğun izlediği yolu çıkarttılar. Aynı yaşlarda 110 gönüllü erkeğin beyin taramalarıyla karşılaştırdılar. Sonuç itibariyle önceden sanılanın aksi bulgulara ulaştılar. Sol yanaktan girip sol beyinden çıkan demir çubuğun beynin sağ tarafında hasar bırakmadığı düşünülmüştü. Fakat solda bulunan hasarlı beyaz doku bağlantıda olduğu sağ tarafı da etkilemişti. Dolayısıyla, Gage'in beyninin sağ kısmının tam olarak iyileşmeme olasılığı gözden kaçmıştı.

Phineas Gage’in karakteri neden böylesine bir değişim gösterdi?

Dr. Horn ve ekibi, Gage’in beynindeki sinir yollarını, 110 gönüllü erkeğin beynine ait sinir yollarıyla karşılaştırdı. Gage’in yaşadığı kaza sinir yollarında da geniş bir değişime yol açmıştı. Bu değişim akıl yürütme, sosyal biliş gibi işlevlerin bulunduğu ön korteksteki davranış değişikliğine de yol açıyordu.

Gage'in deneyimleri laboratuvarlarda tekrarı yapılamayacak kadar değerli bir işlevselliğe sahiptir. Dolayısıyla da kaza sadece beyin ve kişilik arasındaki bağlantıyı gösteren ilk vaka olması sebebiyle tarihi bir olay olduğu gibi, aynı zamanda modern tıp için de önemli bir kazançtır.